گوناگونی جانوران/اسفنج ها

جانوران بسیار گوناگونند. توانایی آنها با سازگاری در محیط های مختلف سبب شده است که این موجودات در سراسر کره زمین در شرایط گوناگون محیطی به شکل های متفاوت زندگی کنند. دانشمندان عقیده دارند که هنوز نیمی از انواع جانوران بر روی کره ی زمین شناخته نشده اند.

اسفنج ها (پوریفرا) ساده ترین جانورانند. این جانوران که اغلب دریازی هستند به صورت کلونی زندگی می کنند  تا کنون حدود 5000 گونه آنها شناخته شده است اسکلت اسفنج ها از آهک، سیلیس و یا نوعی پروتئین سخت تشکیل شده است . و بر این اساس اسفنج ها به سه دسته آهکی، شیشه ای و شاخی طبقه بندی می شوند. بدن یک اسفنج بالغ از سه لایه سلول مختلف تشکیل شده است این جانوران به طریقه جوانه زدن و یا قطعه قطعه شدن زیاد می شوند این جانوران تولید مثل جنسی نیز دارند و با تشکیل تخم زیاد می شوند.

اندازه آنها از چند میلیمتر تا چندین متر تغییر می‌کند. رنگ این جانوران نیز گوناگون است و از خاکستری تا قرمز ، نارنجی ، آبی ، بنفش و سیاه تفاوت دارد. اسفنجها در آبهای شور و اعماق مختلف دریا یافت می‌شوند و تنها یک راسته از این جانوران در آب شیرین زندگی می‌کند.

اسفنجها معمولا خود را به سنگها و اجسام جامدی که در آب وجود دارد می‌چسبانند. تعیین هویت و انتساب اسفنجها به جانوران ، در اواسط قرن نوزدهم میلادی صورت گرفت. تعیین جایگاه اسفنجها در رده‌بندی جانوران دقیقا مشخص نیست. به علت هضم داخل سلولی ، اسفنجها از سایر جانوران پریاخته‌ای متمایزند و به این جهت به آنها پرآزیان نیز گفته می‌شود.

مشخصات کلی

• تقارن در آنها شعاعی است و برخی نیز فاقد تقارن هستند. برخلاف جانوران عالیتر بدن آنها فاقد ساختار مشخصی است.
  
  
• تمامی یا قسمتی از پوشش داخلی این جانوران ، از کوانویست (سلول های یقه‌دار) پوشیده شده است.
  
  
• بدن مجهز به سوراخ ها ، مجاری و دالانهای زیادی است که دائما آب در آنها گردش می‌کند و غذا و اکسیژن را به قسمت های مختلف بدن می‌رساند.
  
  
• این جانوران فاقد اندامهای حرکتی هستند. هضم در آنها ، درون یاخته‌ای است.
  
  
• بدن از اسکلت داخلی که سوزنه (Spicule) نام دارد، تشکیل شده است.
  
  
• تولید مثل از راه جنسی و غیرجنسی است. تولید مثل غیرجنسی از راه جوانه زدن ، و تولید مثل جنسی از راه ترکیب تخمک و اسپرماتوزوئید صورت می‌گیرد.
  
  
• لارو این جانوران مژکدار و در آب شناور است.

رده بندی اسفنج ها
اسفنج ها را بر اساس ساختمان اسکلت درونی به 4 رده تقسیم می‌کنند.

• رده اسفنج های آهکی با اسپیکول هایی از جنس کربنات کلسیم مانند لوکوسولینا.
  
  
• رده اسفنج های شیشه‌ای با اسپیکولهای 6 محوری سیلیسی.
  
  
• رده دمواسپونژیا متشکل از تارهای اسپونژین یا اسپیکول های سیلیسی و یا هر دو.
  
  
• رده اسکلرواسپونژیا با اسکلت داخلی آن مشابه با اسفنج های معمولی.

لوکوسولینا یک اسفنج ساده

لوکوسولینا یکی از ساده‌ترین اسفنجهاست که به صخره‌های مناطق کم عمق ساحل دریا چسبیده است. لوکوسولینا از تعدادی تشکیلات لوله ‌مانند که بطور عمودی بر روی لوله‌های افقی دیگر قرار گرفته‌اند، تشکیل شده است. هر لوله عمودی ، درون حفره اسپونگوسل قرار دارد و از بالا از راه دهانچه با محیط بیرون در ارتباط است. جنس اسپیکولها در لوکوسولینها ، کربنات کلسیم است. شکل بیرونی روزنه‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. برخی از آنها به صورت میله ساده و یا یک محوری هستند و پاره‌ای دیگر سه یا چهار محور دارند.

به اسپیکولهای بزرگتر که ساختار اصلی اسکلت جانور را تشکیل می‌دهند مگااسکلرو اسپیکولهای کوچکتر را میکرواسکلر می‌گویند. دیواره بدن جانور ، مجهز به سوراخهای ریز و متعددی به نام روزنک است که سطح بیرون بدن را به حفره درونی اسپونگوسل مربوط می‌سازد. مزانشیم از ماده کلوئیدی با غلظت ناچیز تشکیل یافته است. کوانوسیت‌ها که یاخته‌های لاله مانندی هستند، از سمت پایه ، بر روی مزانشیم قرار گرفته‌اند و تاژک آنها متوجه اسپنگوسل است.

تاژکها با حرکت خود جریانی از آب را بوجود می‌آورند و آب را از روزنکها به حفره درونی انتقال می‌دهند و در نهایت ، آب از دهانچه خارج می‌شود. تخمین زده شده که اسفنجی با حجمی حدود 8 سانتیمتر مکعب ، قادر است در روز بین 23 تا 28 لیتر آب را از خود عبور دهد. با گردش آب ، جانور، از اکسیژن و مواد غذایی موجود در آن به منظور تنفس ، تغذیه و انتقال مواد زاید بهره می‌گیرد. لوکوسولینها از پلانکتونها و ذرات آلی کوچک در آب ، تغذیه می‌کند. این جانور ، عصب و یاخته‌های حسی ندارد، از اینرو هر یاخته ، مستقلا نسبت به محرک های محیطی از خود واکنش نشان می‌دهد.

مجاری در اسفنج ها
ساختمان مجاری در اکثر اسفنج ها ، بسیار پیچیده و دارای انشعابات زیادی است. مجاری با توجه به نوع انشعابات ، به سه گروه تقسیم می‌شوند.

آسکون: که در لوکوسولینا از یک مجرای ساده به نام استیتوم تشکیل یافته و محیط پیرامون را مستقیما ، با حفره اسپونگوسل مربوط می‌کند.
سیکون: از دو نوع مجرا تشکیل شده که از آن دو نوع ، تنها مجاری شعاعی ، از کوانوسیت پوشیده شده است.
لوکون: دیواره بدن در این نوع از اسفنج ها ضخیم تر بوده و دارای مزانشیم زیادتری است. مجاری از انشعابات پیچیده تشکیل می‌یابد و یاخته‌های کوانوسیت ، منحصر به بخش های ویژه‌ای از این مجاری هستند.

استخوان‌بندی

بدن نرم اسفنج ها به وسیله اجسام ریز متعددی به نام سوزنه (اسپیکول) که به صورت بلورهایی در درون مزانشیم جایگزین شده‌اند نگهداری می‌شود. ترکیب شیمیایی اسپیکول ها ، در انواع مختلف اسفنج ها تفاوت دارد. در لوکوسولینا و سیفا ، از جنس کربنات کلسیم و در اسفنج های شیشه‌ای ، از جنس سیلیس است.

اسپیکول ها از نظر اندازه و شکل خارجی متفاوت هستند. برخی از آنها پیچیده‌اند. اسفنج های حمام و برخی دیگر از اسفنج ها دارای الیاف اسفنجی هستند. ترکیب شیمیایی این ماده مانند ناخن و پشم ، از جنس اسکلروپروتئین و کاملا در برابر آنزیم ها مقاوم است.

تولید مثل در اسفنج ها

تولیدمثل غیرجنسی هرگاه قسمتی از اسفنج آسیب ببیند یا از بین رود، مجددا ترمیم می‌شود. قابلیت ترمیم در اسفنج ها ، بسیار زیاد است. به طوری که هرگاه یاخته‌های بدن اسفنجی را کاملا از هم مجزا کنند و یاخته‌ها را مجاور هم قرار دهند، اسفنج دوباره به صورت اولیه خود در می‌آید. تکثیر بسیاری از اسفنجها از راه جوانه زدن است. جوانه ممکن است از تنه اصلی جدا شود و یا متصل باقی بماند که در این صورت به تدریج بر توده اسفنج افزوده می‌شود. اسفنج هایی که در آب شیرین زندگی می‌کنند، دارای جوانه‌های داخلی هستند.

تشکیل جوانه‌های داخلی ، اسفنج ها را از شرایط نامناسب محیطی ، مانند سرما و خشکی مصون نگه می‌دارد. جوانه‌ها توسط ارکئوسیت‌ها که محتوی مواد غذایی هستند، احاطه می‌شوند و گاهی نیز غشایی مقاوم و مجهز روزنه ، را فرا می گیرد. در شرایط نامساعد که تنه اصلی اسفنج از بین می‌رود، جوانه‌ها آزاد می‌شوند. در شرایط مناسب برای رشد جوانه ، ارکئوسیت‌ها از میان میکروپیل دیواره مقاوم بیرون می‌آیند و تشکیل اسفنج جدیدی می‌دهند.

تولید مثل جنسی در اسفنجها

بعضی از اسفنج ها مثل سیفا ، یک جنسی و برخی دیگر دو جنسی هستند. تخم و اسپرم ، از ارکئوسیت ها مشتق می‌شوند. اندام تناسلی در اسفنج وجود ندارد. تخم درون مزانشیم باقی می‌ماند و به وسیله اسپرم ، اسفنج دیگری بارور می‌شود. ابتدا تخم بارور شده سه بار پی‌درپی تقسیم می‌شود و هشت یاخته جدید بوجود می‌آورد.

سطح تقسیم بعدی ، افقی است. هشت یاخته بزرگ ، اپیدرم را تشکیل می‌دهد و هشت یاخته کوچک ، کوانوسیتها را بوجود می‌آورد. این مرحله بلاستولاست و حفره داخلی بلاستوسیل نیز وجود دارد. پس از این مرحله لارو شناگر آزاد ، به نام آمفی بلاستولا بوجود می‌آید که به زودی ساکن می‌شود و پس از طی دوران رشد و نمو ، اسفنج بالغ را می‌سازد.

اسفنج های آب شیرین
این اسفنج ها به صورت توده‌های نامنظم رشد می‌کنند، بزرگی آنها به اندازه مشت گره کرده انسان است. پاره‌ای به رنگ زرد یا قهوه‌ای هستند و برخی دیگر ، چون در مجاورت نور آفتاب قرار گیرند، رنگ سبز به خود می‌گیرند. پیدایش رنگ سبز ، به علت وجود جلبک است که درون مزانشیم اسفنج های آب شیرین زندگی می‌کنند.

رابطه ی اسفنج ها با سایر موجودات

جانوران کمی وجود دارند که به اسفنج حمله می کنند یا از آن ها تغذیه می نمایند. که احتمالا این موضوع به خاطر وجود اسپیکول در اسفنج ها و یا به خاطر ترشحات نامطبوع آن ها باشد.

اما بسیاری از بند پایان، کرم ها، نرم تنان برخی از ماهی ها در حفره های موجود در بدن اسفنج ها به سر می برند. برخی از نرم تنان دریایی نیز از اسفنج ها تغذیه می کنند.

هم چنین خرچنگ ها تکه ای از اسفنج زنده را به صدف خود می چسبانند. نوعی اسفنج نیز معمولا بر روی صدف حلزونی که به عنوان پناهگاه خرچنگ زاید مورد استفاده قرار می گیرد رشد می کند. که در نهایت باعث جذب صدف گردیده، به طوری که خرچنگ به زودی در داخل اسفنج زندگی خواهد کرد.

 

از زمان های قدیم انسان همیشه اسکلت رشته ای اسفنج حمام Spongia را مورد استفاده خود قرار داده است.

غواصان و صیادان آب های مدیترانه و خلیج مکزیک سالیانه بیش از یک میلیون کیلو اسفنج صید می نمودند.

بدین ترتیب که اسفنج ها بر روی آب آورده می شوند قسمت های پروتوپلاسمی آن را می گذاردند تا بگندد. آن گاه بخش شیشه ای تمیز گردیده و خشک می شد و سپس آن را قطعه قطعه کرده و به فروش می رساندند. امروزه با وجود اسفنج مصنوعی صید طبیعی چندان رونق ندارد.

منابع:
دانشنامه رشد
تبیان