در میان اقیانوسهای
جهان یکی از غنی ترین فرم های تنوع زیستی را در ساختارهای زنده ای می یابیم که
مرجان نام دارند. آبسنگهای مرجانی که به ظاهر شبیه صخره هایی بی جان می باشند،
درواقع جوامع زنده ای هستند که تنوع بالای موجودات ساکن آنها را در کمتر اکوسیستمی
می توان شاهد بود.
مرجان ها جانورانی گیاهی شکل و
استوانه ای از رده کیسه تنان هستند و اغلب دسته جمعی زندگی می کنند. در بالای
استوانه ، سر آن ها قرار دارد و در پایین، صفحه ای پهن وجود دارد که به آن صفحه
پایی می گویند. سلول های صفحه پایی موادی آهکی ترشح می کنند تا مرجان بر روی تخته
سنگ ثابت نگه داشته شود. با ترشح این مواد، به
تدریج پایه ای آهکی برای مرجان به وجود می آید. تجمع مرجان ها و ترشحات آهکی آنها،
در طول دوران مختلف زمین شناسی در پیدایش جزیره کیش نقش داشته است. جزایر مرجانی و جنگل
های استوایی دارای بالاترین تنوع زیستی در اکوسیستم های جهان هستند.
این آبزیان حساس بویژه در مناطق
گرمسیری جهان نقش بسیار مهمی را در پایداری و تداوم حیات اقیانوسها ایفا میکنند.
همچنین آبسنگهای مرجانی نقش مهمی را در پایداری و پابرجائی جوامع محلی دارند.
دربیش از 80 کشور درحال توسعه جهان جوامع محلی بی شماری ازنظر تامین مواد غذائی و
کسب درآمد اقتصادی وابسته به آبسنگهای مرجانی می باشند.
مرجان ها دو دسته‌اند: مرجان های نرم و مرجان های سخت.
مرجان های نرم: از اجزایی
به نام پولیپ تشکیل شده‌اند. پولیـپ ها در درون خود مایعی ژله مانند دارند. دهان
مرجان ها از اجزایی به نام تانتاکول تشکیل شده‌است که به وسیله آن پلانکتون ها را به
دام می‌اندازد.
مرجانها به دو طریق تقسیم سلولی و حرکت لاروها
تولید مثل میکنند، سیستم دفاعی و تهاجمی هم دارند. مرجانها تا جایی که مواد غذایی
دارند رشد میکنند، سپس رشد آنان متوقف گردیده و اجازه رشد به گونه‌های دیگری می‌دهند
که فرصتهای غذایی مناسب تری دارند.
عوامل از بین برنده مرجان ها
به طور کلی مرجانها به نوسانات شرایط محیطی و به‌خصوص شوری، شفافیت آب،
اکسیژن محلول و درجه‌ی حرارت بسیار حساس بوده و لذا دامنه‌ی تحمل کمی نسبت به
شرایط محیطی دارند و به همین دلیل افزایش آلودگی‌های مختلف در محیط‌های دریایی،
این اکوسیستم را سریعا دچار نابودی می‌کند.
رده آنتوزوآ
آنتوزوآ ، پلیپهای دریایی به شکل گل هستند و به اندازه‌های کوچک یا بزرگ
یافت می‌شوند. بافت و تریکب آنها نسبتا محکم است و به علت وضع مری و دیواره‌های
داخلی آن به تقارن دو شعاعی ، تمایل دارند. همگی به شکل پولیپ هستند که معمولا بر
روی تخته سنگها ثابت می‌باشند و هیچ نوع تغییر محل نمی‌دهند. گاهی جدا و منفرد
زندگی میکنند ولی غالبا کلنیهای بزرگ درست میکنند. این جانوران در آبهای گرم
سطحی فراوان هستند ولی بعضی در آنها در دریاهای قطبی ساکن هستند و گونه‌های مختلف
از خطوط جزر و مد تا اعماق 5300 متری یافت می‌شوند.
معمولا سلولهای جنسی نر و ماده در بدن افراد مختلف بوجود می‌آیند و در
عده‌ای عمل لقاح در حفره گوارش ماده صورت می‌گیرد و مراحل اولیه نمو در این
حفره‌ها ، آغاز میشود. از حفره مزبور لاروی به نام پلانو
خارج میشود و رویان از این به بعد به حالت مجتمع به سر می‌برند، شروع به جوانه زدن
می‌کند . بنابرین در اثر جوانه زدن به وجود می‌آید و افراد کلنی بوسیله لوله
باریکی به هم مربوط می‌شوند، این رده شامل شقایق دریایی ، مرجان و ... است.
خصوصیت مرجانها
مرجانها ، سازندگان اصلی تشکیلات یا جزیره‌های کوچک دریایی و توده‌های
سختی بوجود می‌آورند که قادر به مقاومت در برابر امواج کوبنده دریاها هستند.
بسیاری از جانوران در میان مرجانها به سر می‌برند و در سلولهای بعضی از مرجانهای
سطحی آب ، جلبکهای قهوه‌ای وجود
دارد. اجزای مرجان عبارت از یک پلیپ شقایق مانند کوچکی است که دارای شاخکهای کوتاه
و عضلات مختصر است و فاقد صفحه پایی می‌باشد و در یک جام سنگی ، زندگی می‌کند و
تیغه‌های شعاعی جانور در کف آن قرار دارد.
تولید مثل این پولیپها به صورت کلنیهای متراکم ، مرجانهای آهکی و
تشکیلات مرجانی تولید میکنند. این جانوران به آبهای تا 20 درجه سانتیگراد یا
گرمتر احتیاج دارند و از سطح تا اعماق 37 متر ، میان 28 درجه شمالی و 28 درجه جنوبی
به سر می‌برند. در اطراف فلوریدا و هند غربی و دریای مرجان هاوایی و فلیپین تا
استرالیا و آفریقای شرقی فراوان هستند. تعدادی از مرجانهای سنگی مانند فونژیا (fungia) و ... منفرد هستند و بعضی از اینها تا اعماق 7650 متری یافت می‌شوند.
از تشکیلات مرجانی اشکال زیر بوجود می‌آید
- رشته‌های ساحلی که از ساحل تا مسافتی به طرف
دریا کشیده میشود.
- رشته‌هایی که بوسیله آبگیرها یا مردابهای با
وسعت و عمق معین از ساحل مجزا می‌شوند.
- آتول یا جزیره‌های دایره‌ای که دو آبگیر یا
مردابی را فرا می‌گیرند.
اگرچه بیشتر مردم مرجان ها و
شــقایق های دریایی را با گیاه اشــتباه می گیرند، ولی آنها در حقیقت گروهی
ازحیوانات ساده و قدیمی به نام ( Cenidarial ) هســتند. عــروس های دریایی
هم چنین از این گروه به حساب می آیند. این حیوانات به وسیله بدن متقارن که
معمولا با چنگال های نیش دار همراه هســتند و با دهان مرکزی، مشخص می
شــوند. ساختار مرجان دریایی از صدهــا و یا هزاران نــوع از این گونه های
حیوانی کوچک که مانند یک کلنی با همدیگر رشد می کنند، تشکیل می شود .
این پلیپ های مرجانی نازک سازنده
صخره های مرجانی هستند. این اسکلت های نازک کلسیمی سالیان سال روی هم جمع
شده اند تا بزرگترین ساختارهای زنده در جهان را تشکیل دهند. اکثــر آنها به
صورت کلنی و متصل به هم زندگی می کنند. ولی تعــداد اندکی از آنها مثل
عروس های دریایی، زندگی آزاد دارند. بیش تر این حیوانات از ســلول های
گزنده و نیش دار که به آنها نماتوسیست گفته می شود برای صید طعمه استفاده
می کنند .
تعداد اندکی از آنها به خصوص عروس
دریایی، قادرند که گزش های دردناکی را روی بدن انسان بوجود آورند. شقایق
های دریایی به خاطر داشتن ارتباط هم زیستی با اعضای خانواده دلقک ماهیان
معروف هستند، این نوع خاصی از زندگی است که هردوحیوان با همدیگر کار می
کنند تا این که از یک دیگر ســود ببرند. شقایق دریایی وظیفه تامین امنیت
دلقک ماهی را دارد و دلقک ماهی غذا را برای شــقایق دریایی فراهم می کند.
در ذیل فهرســتی از بعضی از اعضای معروف Cenidaria ذکر شده است .
مرجان آناناسی ( Montastrea cavernosa ) :
مرجان آناناســی یکی از گونه هایی اســت
کــه پولیپ هــای کوچک آن یــک الگوی صفحه ای، شــانه زنبوری دارنــد. کلنی
آن مانند یک ساختار گنبدی شکل است. پولیپ ها معمولا ســبز یا قهوه ای رنگ
هستند، اما گاهی به صورت قرمز رنگ یا نارنجی هم یافت می شــوند. آنها شبانه
به وســیله دراز کردن شاخک های حســاس ظریف و نیمه شفاف تغذیه می کنند .
مرجان های شاخ گوزنی ( Oxycirrhites typus ) :
مرجان های شــاخ گوزنی گونه های سخت مرجانی
هستند که ساختار شاخه ای شبیه به شاخ گوزن را تشکیل می دهند. کلنی ها
معمولا قهوه ای طلایــی با نوک های رنگ پریده هســتند اما می توانند به
صورت آبی و صورتی، بنفش، نارنجی، سبز و زرد هم دیده شــوند. این مرجان ها
بومــی نواحی جزایر کارائیب هستند .
مرجان های مغزی شکل ( Diploria strigosa ) :
تنــوع گونه ای مختلفــی از مرجان های مغزی
شکل در سراسر دنیا یافت می شوند. همگی اسم خود را از لبه های مغزی شکل که
روی ســطح آن قرار دارند، می گیرند. مرجان مغزی صاف، ســاختارهای بزرگ
گنبدی شــکل تا حدود 1/2 متر تشکیل می دهند. گونه های رایج در جزایر
کارائیب از فلوریــدا تا جزایر پاناما ( در هند غربی ) وجود دارند .
مرجان های مشعلی شکل( Caulastrea furcata ) :
مرجان های مشعلی شکل گونه های رنگی زیبایی
با ظاهر شــیرینی مانند هستند. پولیپ هــای آنها قهوه ای بــا رگه های زرد
هســتند. درون آنها سبز نئونی است. این مرجــان ها اغلب به صورت کوچک و
خوشه های محکم و سفت یافت می شوند. به صورت شب نما هستند و شاخک های ظریف
خود را شبانه جهت دریافت غذا دراز می کنند .
مرجان های ستاره ای شکل ( Galaxea fascicularis ) :
مرجــان های ســتاره ای شــکل یکی از گونه
های مرجانی سخت هستند که یک اسکلت ســخت کلسیمی شبیه به سنگ را تشــکیل می
دهند. ریشه های کوچک و بیضی شکلی از هسته مرکزی زرد مایل به قهوه ای آن
بالا زده اســت که هر کدام شامل پولیپ ستاره ای شکل سفید رنگ نازک اســت.
مرجان ســتاره ای شکل در سراسر جزایر کارائیب و هندوستان غربی یافت می
شــوند و معمولا تا ارتفاع حدود 30 سانتی متر، رشد می کنند .
مرجان های جامی شکل ( Turbinaria reniformis ) :
مرجان های جامی شــکل، گونه مرجانی سخت
هستند که در شکل های متنوعی رشد می کنند. اسکلت سخت مرجانی به وسیله
برآمدگی های ناهمواری احاطه شده است. پولیپ های ظریف شبیه گل زمان تغذیه آن
نمایان می شوند. این مرجان ها در رنــگ هــای مختلــف زرد، بنفــش،
خاکستری، سبز و قهوه ای یافت می شوند .
مرجان های آفتابی شکل ( Tubastrea aurea ) :
ایــن مرجان های زیبا نارنجی و زرد رنگ
ســخت، جاهای تاریک را می پســندند. آنها در دهانه آســتر شکاف ها و غارهای
زیر دریایی یافت می شوند. این مرجان ها پولیپ های نارنجی روشن، با پایه
سنگی و کاملا زرد رنگ یافت می شوند و بومی صخره های نواحی اقیانوس آرام در
چین و هندستان هستند .
مرجان های جوشان ( Plerogyra sinuosa ) :
مرجان های جوشــان گونه هــای نادر و اندک
یاب هستند که ویزیکول های پولیپ گرد حبــاب دار دارند کــه در طول روز
پهناور هستند. حباب های جوشان آن جهت جمع آوری نور که برای رشــد آن نیاز
اســت، پهن می شــوند. در هنگام شب شاخک های حســاس برای تغذیه گسترده می
شوند. مرجان های جوشــان یا حبــاب دار در نواحی اقیانــوس آرام در چیــن،
هند و استرالیا یافت می شوند .
مرجان های انگشتی گرزی ( Porites porites ) :
مرجان انگشــتی گرزی گونــه بومی در سراسر
صخره های مرجانی جزایر کارائیب و خلیــج مکزیــک هســتند. پولیپ ها، شــاخک
های حساس شبیه به گل دارند که در خوشه های ضخیم رشد می کنند. کلنی ها شاخه
های بلندی را تشکیل می دهنــد که در انتها حجیم شــده اند. این شاخه ها
معمولا تا 30 سانتی متر هم دراز می شوند .
مرجان های گل کوزه ای ( Goniopora lobata ) :
این مرجان یکــی از گونه های زیبای مرجانی
است که یک شکل گنبدی سخت دارند که از صدها شاخه حساس شبیه گل نشأت می گیرد.
این شاخک های حساس در جریــان های آب مــوج می زنند و به علت وجود جلبــک
Zooxanthellae به رنگ سبز دیده می شوند. آن ها در تمامی نواحی اقیانوس
هند و آرام به صورت بومی یافت می شوند .
شقایق های شلاقی ( Muricea muricata ) :
شقاایق دریایی شلاقی، گونه ای است که در
اشکال خوشه های انگشتی بلند یا شکل های شلاق مانند رشد می کنند. آنها
معمولا رنگ پریده اند و یا اینکه زرد رنگ هستند و در صخره های مرجانی
استوایی کارائیب، هندوستان غربی یافت می شوند. شلاق ها با هزاران پولیپ
مرجانی شبیه با شقایق ظریف پوشیده شــده اند که مواد مغذی را از دریا فیلتر
می کنند .
شقایق بادبزن دریایی ( Gorgonia flabellum ) :
شقایق های بادبزنی بیش تر شبیه گونه های
شلاقی هستند. تفاوت اصلی این است که بادبزن دریایی روی سطح بیش تری ظاهر می
شوند در حالی که انشعابات در هم پیچیده ای دارند که ظاهری شبیه به بادبزن
دارند. در نواحی کارائیب و در رنگ های قرمز تا زرد و بنفش یافت می شوند .
شقایق های گل کلمی قرمز ( Dendronephthya rubeola ) :
شــقایق های گل کلمی قرمــز رنگ نرم شــاید یکی از زیباترین ها باشند.
در نواحی اقیانــوس آرام چین و هندوســتان یافت می شوند. این مرجان ها می
توانند در تعداد بســیار زیــاد در تمام صخره های ســنگی یافت شوند.
ساختار شــفاف و گل کلمی شکل آن در رنگ های قرمز تا نارنجی تیره دیده می
شوند. گونه های شب نما در طول شب تغذیه می کننــد و در طول روز به صورت یک
توپ پنهان می شوند .
شقایق های کفش پادری ( Zoanthus pulchellus ) :
این شقایق در حقیقت یک پولیپ مرجانی نرم
کوچکی شــبیه شــقایق است که به صورت کلنی های بزرگ رشد می کند. هر پولیپ
0/6 سانتی متر اندازه دارد. اما کلنی ها می توانند تا چندین فوت مربع
برسند. آنها می توانند اغلب صخره ها را بپوشانند.اســکلت های شــقایق های
مرده صخره های مرجانی هندوســتان غربی و پاناما را در بر گرفته اند .
شقایق نوک چماقی ( Corynactis californica ) :
این شقایق ها اســم شان را از شکل گرد شده
شفاف انتهای شاخ هایشان گرفته اند.این ها شفاف و کوچک در اندازه های 2/5
سانتی متری هستند و در رنگ های قرمز تا صورتی، نارنجی، بنفش و قهوه ای هم
یافت می شوند. معمولا در نزدیک سواحل صخره ای سواحل اقیانوس آرام از شمال
کالیفرنیا تا پنسیلوانیا دیده می شوند .
شقایق فرش مانند ( Stoichactis gigas ) :
شــقایق فرش مانند یکــی از بزرگ ترین گونه
های شقایق اســت. بعضی از گونه ها به 97 ســانتی متر می رسند. شاخک های
حســی کوتاه این شــقایق ها باعث گزش های تند در پوست انسان هایی که بدون
محافظ هستند می شوند. آن ها از گزش بــرای مهار کردن طعمه های خود استفاده
می کنند .
شقایق های با زمینه بنفش ( Heteractis magnifica ) :
یکی از بزرگ ترین گونه های شــقایق اســت
که می توانند منزل گاه دلقک ماهیان باشــند. این شقایق ها در سراسر اقیانوس
هند یافت می شوند و در نواحی اقیانوس آرام در هند و چین هم دیده می شوند.
پایه و زمینه بنفش رنگ روشن این شقایق ها به وســیله شاخک های بزرگ ســبز
رنگ نمایان می شود. رنگ سبز به وسیله جلبک هم زیست ( Zooxanthella ) تولید
می شود .
شقایق سبز ( Anthopleura xanthogrammica ) :
این شقایق سبز روشــن زیبا تا اندازه 30
ســانتی متری رشــد می کند. رنگ آن از سبز تا خاکســتری یا سبز خاکستری
متفاوت اســت و به وسیله شاخک های حساس جای گرفته در دور دهان مرکزی آن که
به صورت کوتاه و ضخیم هســتند مشخص می شود. این شــقایق در روی صخــره ها و
اســتخرهای جــزر و مدی خطوط ساحلی اقیانوس آرام از آلاسکا تا پاناما یافت
می شوند .
دکتر مسعود صیدگر، دکتر اسد عباسپور انبی/مرکز تحقیقات آرتمیای
کشور،موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور،سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی
منبع : ماهنامه نسخه حیوانات
